Wat er de afgelopen vijfentwintig jaar ook allemaal is veranderd in de wereld om ons heen, het beeld van mannen en vrouwen in films, comedy’s en soaps op de Nederlandse televisie is al die tijd nagenoeg hetzelfde gebleven. Dat blijkt uit het onderzoek waarop communicatiewetenschapper Pascale Emons op 25 februari promoveert aan de Radboud Universiteit Nijmegen.
Qua relatievormen zijn de series wel met de tijd meegegaan: we zien minder traditionele relaties en meer gescheiden hoofdpersonen en ongehuwde stellen. Ook zijn er meer vrouwelijke hoofdpersonen te zien op tv.
Mirror of moulder
Wat gebeurt in de samenleving, zien we vroeger of later ook terug in televisiefictie. Emons onderzocht in hoeverre dat het geval is bij vier thema’s: rollen en rolverdeling van mannen en vrouwen, ontwikkelingen in het gezin, geweld en religie. De verbeelding in drama op televisie kan samenvallen met maatschappelijke ontwikkelingen (mirror), trendsettend zijn (moulder) of achterlopen (cultural lag).
Emons onderzocht fictieprogramma’s die de Nederlandse televisie op prime time uitzond tussen 1980 en 2005; in totaal 500 titels, waarvan 163 van Nederlandse makelij. Het ging om series als Friends, Sex and the city, Home improvement, Goede tijden Slechte tijden of Zeg ‘ns Aa.
Van de hoofdpersonen is in kaart gebracht of ze werkten; of iets in het huishouden deden of niet; of ze kinderen verzorgden of niet; wat voor soort partnerrelatie ze hadden; hun woonsituatie; hun leeftijd. Verder keek de onderzoekster of religie een rol speelde en of er sprake was van geweld, variërend van schoppen en slaan tot steekpartijen, berovingen of schietincidenten.
Werkende ouderparen komen nauwelijks voor
De uitkomsten zijn niet eenduidig: op sommige gebieden loopt televisie voorop, op andere gebieden blijft ze ver achter bij de ontwikkelingen in de samenleving. Zoals bij de rolverdeling tussen mannen en vrouwen: buiten de veranderende relatievormen en wat meer vrouwelijke hoofdpersonen, zijn de rollen van mannen en vrouwen in televisiedrama nog steeds vrij traditioneel. Op dit gebied is sprake van een cultural lag.
In de programma’s zijn er nauwelijks ouders of personages die werk en huishouden combineren. Mannen werken meer dan vrouwen, de helft van hen is te zien op de werkvloer. Van de vrouwen is dat een derde. De mannen zijn meestal ouder dan de vrouwen. 28 procent van de vrouwen is tussen de 19 en 29 jaar, tegenover 19 procent van de mannen: een bevestiging van het stereotype beeld dat vrouwen ‘jong en knap’ moeten zijn en dat dit voor mannen minder van belang is.
Geweld op tv vrijwel gelijk gebleven
In de helft van de onderzochte fictieprogramma’s komt geweld voor, variërend van slaan en schoppen tot hevige schietpartijen. Het voorkomen van geweld in de programma’s is gedurende vijfentwintig jaar gelijk gebleven. Het aantal hoofdpersonen dat geweld gebruikt, is echter gestegen van 14 naar 20 procent. Ook de context van geweld is serieuzer geworden. 14 procent van de personages is dader of slachtoffer van geweldscriminaliteit die plaatsvindt in een serieuze setting, terwijl maar 2 procent betrokken is bij geweld dat humoristisch van aard is, zoals in comedies. Geweld is een middel om spanning te brengen in het verhaal. Daarom is het volgens Pascale Emons niet verwonderlijk dat het in fictie zo veel voorkomt. ‘Het is ook veel meer dan we in het echte leven zien. Hier houdt tv-drama ons een overdreven spiegel voor.‘
Religie speelt geen rol meer
In 1980 was in twintig procent van de programma’s religie een onderwerp, in 2005 was dat vijf procent. Religie speelt dus nauwelijks nog een rol in series. Op dit gebied lopen fictieprogramma’s voor op maatschappelijke ontwikkelingen: ruimschoots voordat de secularisering in Nederland hard doorzette, was religie al afnemend aanwezig op tv.
Nederlands of aangekocht materiaal
De onderzoekster vond nauwelijks verschillen in uitkomsten tussen Nederlands of buitenlands materiaal. Ze veronderstelt dat dat komt omdat aangekochte producties ook moeten aansluiten bij wat het kijkerspubliek wil zien. De Amerikaanse programma’s toonden wel een meer traditioneel beeld van het gezin en van mannen en vrouwen. De mannen waren vaker ouder dan in Nederlands tv-drama,
er waren meer vrouwen die kinderen verzorgen, meer mannen met een betaalde baan en minder mannen die zich met ‘andere activiteiten dan het werk of huishouden’ bezighielden dan in Nederlandse programma’s.
Pascale Emons (Nijmegen, 1976) studeerde bestuurskunde en toegepaste communicatiewetenschap aan de Universiteit Twente. Sinds 2001 is ze werkzaam aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Haar promotieonderzoek is begeleid vanuit het Nijmegen Institute for Social and Cultural Research en maakt deel uit van langer lopend onderzoek naar veranderingen in de sociale cohesie. Daarbij gaat het om het vergelijken en verklaren van sociale deelname in formele organisaties en informele sociale netwerken, inclusief gezin en andere groepen, zoals religieuze en politieke instituties.
Pascale Emons
Social-cultural changes in Dutch society and their representations in television fiction, 1980-2005
Promotores: prof. dr. F.P.J. Wester en prof. dr. P.L.H. Scheepers
Promotie: 25 februari 2011, Radboud Universiteit Nijmegen